در مقاله‌ی قبلی از دسته داروسازی مجله سلامت مفید طب (تاریخ انقضای فرآورده‌های ترکیبی دارویی)، درمورد تاریخ انقضای فرآورده‌های ساختنی ترکیبی در داروخانه صحبت کردیم. فرآورده‌های ساختنی معمولا براساس نسخه‌ی پزشک، منحصر به فرد و برای مصرف کوتاه‌مدت تهیه می‌شوند اما در بعضی موارد، داروساز ناچار است فرآورده‌های ساختنی را در مقادیر بیشتر و برای استفاده‌ی طولانی مدت تهیه بکند. در این صورت داروساز باید با بهره‌گیری از دانش فرمولاسیون خود، محافظ مناسب را با توجه به ترکیبات فرآورده انتخاب کند. با این مطلب مجله سلامت مفید طب همراه باشید تا با انواع مواد محافظ برای داروهای ساختنی آشنا شویم.
انواع مواد محافظ دارو
در مورد فرآورده‌های موضعی بدون آب، نگرانی از آلودگی میکروبی کمتر از فرآورده‌های حاوی آب خواهد بود. جدی‌ترین مسئله در مورد محلول‌های خوراکی آبی است که محیط بسیار مناسب برای رشد میکروارگانیسم‌ها فراهم می‌سازد. برخی از این فرمولاسیون‌ها مانند شربت‌های با پایه شربت ساده (Simple Syrup USP) به صورت خودبخودی محدودکننده رشد میکروبی خواهند بود ولی در مورد سایر محلول‌های رقیق نیاز به بهره‌گیری از سیستم‌های محافظ ضدمیکروبی است.
داروساز گزینه های مختلفی برای انتخاب در این زمینه در اختیار خواهد داشت.
محافظ‌های فرآورده‌های خوراکی
برخی از پرمصرف‌ترین محافظ‌های خوراکی شامل متیل و پروپیلن پارابن، سدیم بنزوات و بنزوییک اسید، الکل (با غلظت ۱۵-۲۰٪) و سوربیک اسید با غلظت (۰.۱ ٪) هستند.
پارابن‌ها
پارابن‌ها محافظ‌های ضدمیکروبی آشنایی در طیف وسیعی از فرآورده‌های بهداشتی، آرایشی و دارویی هستند. این ترکیب در طیف وسیعی از pH (۴ تا ۸) دارای اثر ضدمیکروبی است.
معمولا ترکیبی از مشتقات متیل پارابن و پروپیل پارابن با غلظت مجموع ۰/۱ تا ۰/۲ درصد برای پوشش بهینه ضدباکتریایی و ضدقارچی کاربرد دارد و معمولا شامل ۴ سهم متیل پارابن و ۱ سهم پروپیل پارابن است. این دو ماده در آب حلالیت پایینی دارند ولی در الکل بسیار بهتر حل می‌شوند؛ هر چند در آب گرم نیز به خوبی حل می‌شوند. استفاده از پروپیلن گلایکول به عنوان حلال نیز به بهبود اثربخشی کمک می کند.
در سال‌های گذشته تحقیقات بسیاری در مورد آسیب‌های احتمالی حضور پارابن‌ها در محصولات آرایشی بهداشتی انجام شده است که بعضا در مطالعات برون‌تنی و درون‌تنی داده‌های متناقضی نشان داده‌اند. سوال اینجاست که درصورت مضر بودن پارابن‌ها، در چه غلظتی و در چه انواعی خطرناک خواهند بود؟
غلظت مورد استفاده در محصولات آرایشی بهداشتی در حدود ۰.۰۱ تا ۰.۳ درصد است و تحت نظر و با تایید بزرگترین مراکز تحقیقاتی و آزمایشگاهی دنیا در این میزان و برای این استفاده امن شمرده می‌شود و استفاده از آن ممنوع نشده است چون تقریبا هیچ ماده‌ی دیگری مانند پارابن‌ها قدرت بالا در حفظ سلامت محصول با هزینه و مقدار پایین ندارد و پیدا کردن جایگزین مناسب و کافی برای آن‌ها هزینه‌های زیادی بر دوش کارخانه‌ها می‌گذارد و خیلی‌ها توان علمی پیدا کردن جایگزین مناسب را ندارند.
فقط ۵ نوع از پارابن‌ها ممنوع شده‌اند و استفاده نمی‌شوند اما با بررسی و تائید FDA آمریکا، استفاده از بقیه‌ی پارابن‌ها در غلظت‌های مشخص شده خطری برای سلامت انسان ندارد.
بنزوئیک اسید یا سدیم بنزوات
سدیم بنزوات در غلظت ۰/۰۵ تا ۰/۱ درصد کاربرد دارد و دارای اثر ضدباکتریایی و ضدقارچی است. بیشترین اثربخشی را در pH کمتر از ۴ دارد. ملح سدیم آن به علت حلالیت بهتر در محلول‌های آبی کاربرد فراوانی دارد.
در هر حال با توجه به گزارش‌های مختلف در مورد عوارض جانبی محافظ‌های میکروبی به ویژه در کودکان، تلاش بر عدم استفاده از محافظ‌های ضدمیکروبی در ساخت داروهای ترکیبی و کاهش احتمال آلودگی از طریق آموزش به بیمار، بهبود شرایط ساخت دارو و استفاده از بسته‌بندی‌های مناسب خواهد بود. بدیهی است در صورت کاربرد محافظ باید نوع و درصد مورد استفاده برای اطلاع تیم درمان و تطبیق با شرایط خاص بیمار روی برچسب فرآورده قید شود.
محافظ‌های خوراکی فراورده‌های موضعی
بعضی اوقات فرآورده‌های موضعی نیز برای حفظ اثربخشی برای مدتی طولانی‌تر، احتیاج به مواد محافظ دارند:
- بنزالکونیوم کلراید با غلظت ۰.۰۰۱٪
- ستریماید ۰.۰۰۵ تا ۰.۰۱٪
- کلرکروزول ۰.۰۱٪
- از پارابن‌ها هم ممکن است در فرآورده‌های موضع استفاده شود.
پایدارکننده‌ها
پایدارکننده‌ها دسته‌ای جدا از مواد محافظ هستند که خاصیت آنتی‌اکسیدانی داشته و مانع تخریب شدن فرآورده به خاطر انواع استرس‌های اکسیداتیو می‌شوند.
بسته به فرآورده و پایه‌ی آن، می‌توان پایدارکننده مناسب را انتخاب کرد:
- آنتی‌اکسیدان‌های محلول در آب:
- سدیم بی سولفیت
- سدیم متابیسولفیت
- اسید آسکوربیک
- آنتی‌اکسیدان‌های محلول در چربی
- ویتامین E
- بوتیل هیدروکسی تولوئن BHT
- بوتیل هیدروکسی آنیزول BHA
جمع بندی
براساس آنچه در این مقاله اشاره شد، به نظر می‌رسد ضمن لزوم توجه بیشتر به مقوله داروهای ترکیبی به عنوان عاملی موثر در سلامت بیماران، برای یکسان‌سازی درج بهترین زمان مصرف فرآورده‌های ترکیبی تهیه شده در داروخانه‌ها، می‌بایست با بهره‌گیری از دستورالعمل‌های سایر کشورها و توجه به شرایط داخل کشور راهنمای مشخصی از سوی مراجع رسمی به این منظور ارائه شود.
شما می‌توانید انواع داروهای گیاهی، مکمل‌ها و مولتی ویتامین‌ها و محصولات آرایشی و بهداشتی را از داروخانه آنلاین مفید طب به صورت اینترنتی و آسان تهیه نمایید.
