بررسی علمی قارچ شیتاکه: از پیدایش تا خواص آن در پزشکی

قارچ شیتاکه (shiitake) سابقه‌ای غنی در طب سنتی دارد و در دنیای پیشرفته امروز نیز به طور فزاینده‌ای مورد توجه جامعه علمی قرار گرفته است. منشاء این قارچ به شرق آسیا، به ویژه چین و ژاپن باز می گردد، جایی که برای قرن‌ها به عنوان یک ماده غذایی ارزشمند و یک داروی طبیعی مورد استفاده قرار می گرفته است. ظهور قارچ شیتاکه در علم پزشکی نوین، مرهون تحقیقات گسترده‌ای است که بر روی ترکیبات زیست فعال منحصر به فرد آن و خواص درمانی بالقوه اش انجام شده است. در این مقاله از مجله سلامت مفیدطب، به طور دقیق به بررسی علمی قارچ شیتاکه، از جمله منشاء، تاریخچه، اجزای تشکیل‌دهنده و خواص درمانی آن خواهیم پرداخت. هدف ما ارائه یک بررسی جامع و مبتنی بر شواهد از این قارچ قابل توجه و پتانسیل آن برای ارتقاء سلامت انسان است. با ما همراه باشید.

آشنایی با پیدایش قارچ شیتاکه

شیتاکه با نام علمی Lentinula edodes، عنوان یک قارچ خوراکی ست که نام مرسوم آن از ریشه ژاپنیِ تاکه: به معنای “قارچ” و شی: به معنای “درخت شی”، گرفته شده است. این قارچ که بومی مناطق شرق آسیا محسوب می‌شود، برای اولین بار در حدود ۱۰۰۰ سال قبل در چین شناسایی شده و تلاش‌هایی برای به کارگیری شرایط بهینه‌تر در کشت و پرورش آن صورت گرفت. پرورش قارچ در تنه‌ی درختان بومی، راه حلی بود که به مدت سیصد سال توسط چینی‌ها استفاده می‌شد. تا اینکه ژاپنی‌ها با اصلاح تکنیک‌های کاشت و مناسب‌سازی شرایط تکثیر با استفاده از تنه درحال فساد درخت بلوط، توانستند در ابعاد بزرگتری قارچ را پرورش داده و به مصرف برسانند. در این دوران، قارچ شیتاکه فقط یک ماده خوراکی نبود و از عصاره بخش‌های مختلف آن، تحت عنوان تونیک (tonic) برای ایمنی‌زایی دربرابر بیماری‌ها و به خصوص عفونت‌های تنفسی، انرژی‌زایی و مبارزه با خستگی و افزایش طول عمر استفاده می‌شد.

ریخت شناسی قارچ

شیتاکه را همانند دیگر قارچ‌ها، دو قسمت اصلی میوه‌ دهنده (قسمت بالای زمین) و ریشه (میسیلیوم Mycelium) شکل داده‌اند. قسمت بالایی قارچ شامل: کلاهک (cap)، پره‌ها (gill)، حلقه (ring) و ساقه (stipe) است و میسیلیوم هم از شبکه‌ای از تارهای بسیار نازک به نام هیف (hyphae) تشکیل شده که در خاک یا محیط رشد مخصوص قارچ قرار می‌گیرند. از نظر ظاهری، شیتاکه کلاهکی قهوه‌ای تا قهوه‌ای تیره دارد که سطح آن ممکن است صاف یا کمی فلس‌دار باشد. کلاهک معمولاً قطری بین ۵ تا ۱۰ سانتی‌متر دارد و ساقه نیز کوتاه و سفید یا کرمی‌رنگ است.

پیشرفت در کشت و فرآوری

در سال ۱۹۱۴ میلادی. یک محقق ژاپنی به نام دکتر شوزابورو میورا (Shozaburo Miura) موفق شد قارچ شیتاکه را در شرایط کنترل‌شده و با استفاده از تکنیک‌های جدید، به طور مصنوعی، پرورش داده و راه را برای بهره‌برداری‌های صنعتی در آینده هموار سازد.

در دهه شصت میلادی بالاخره شیتاکه در ابعاد گسترده وارد بازار شد تا در مصارف خوراکی و درمانی مورد استفاده قرار گیرد. با شروع قرن بیستم شیتاکه به اروپا و امریکا هم رسید و امروزه با سهم ده درصدی خود از کشت قارچ در سراسر دنیا، رتبه سوم بیشترین تولید را در میان قارچ های خوراکی داراست.

ظهور قارچ شیتاکه در علم پزشکی

با افزایش اهمیت شیتاکه در علوم پزشکی و همزمان با پیشرفت در شناسایی و خالص‌سازی مواد تشکیل‌دهندۀ آن و نقش هرکدام در پنجره‌ی خواص دارویی، امروزه کاربردهای وسیعی برای ترکیبات مختلف این قارچ کشف و مورد بررسی قرار گرفته است که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تقویت سیستم ایمنی با افزایش تولید و فعالیت سلول‌های ایمنی
• تقویت اثرات شیمی درمانی و سرکوب‌کنندگی تومور به عنوان درمان کمکی سرطان
• کاهش التهاب‌های مزمن با تنظیم ترشح میانجی‌های التهابی
• بهبود استقامت و کاهش خستگی
• پیشگیری و درمان عفونت‌های ویروسی پاپیلومای انسانی (HPV)، آنفلوآنزا و هپاتیت C
• کنترل کلسترول و تنظیم متابولیسم چربی

در ادامه این مقاله تلاش می‌کنیم با نگاه دقیق‌تری به بررسی علمی قارچ شیتاکه، اجزای تشکیل‌دهنده‌ی قارچ، موارد استفاده و شیوه‌ی استخراج هرجزء آن را بیان کنیم و در قسمت دوم مقاله با معرفی محصولات موجود در بازار دارویی ایران، مقایسه‌ای اجمالی بین فرآورده‌های مکمل شیتاکه داشته باشیم.

دست‌یابی به مواد مؤثره قارچ شیتاکه

 ترکیبات مشتق شده از قارچ شیتاکه را می‌توان در چند دسته اصلی قرار داد:

۱. لنتینان (Lentinan)

یک پلی ساکارید پیچیده بتاگلوکان با زنجیره طولانی غیر محلول در آب که دارای خواص دارویی زیر است:

• تحریک تولید سلول‌های ایمنی مثل ماکروفاژها و لنفوسیت ها و تقویت ایمنی سلولی
• خواص ضدسرطانی، به‌ویژه در تقویت اثرات شیمی‌درمانی
• کاهش التهابات و بهبود پاسخ بدن به عفونت‌ها

این ترکیب از کلاهک قارچ و با استفاده از استخراج گرم (Hot water Extraction) بدست می‌آید.

۲. AHCC

AHCC یا (Active Hexose Correlated Compound) ترکیبی از پلی ساکاریدهای محلول درآب به ویژه آلفاگلوکان ها، اسیدهای آمینه و مواد معدنی که دارای خواص دارویی زیر است:

• افزایش تعداد و فعالیت سلول‌های ایمنی از جمله: سلول‌های کشنده طبیعی (Natural killer cells) یا NK Cells، ماکروفاژها و سلول‌های دندریتی
• تحریک تولید سایتوکاین‌ها مانند اینترلوکین‌ها و اینترفرون‌ها
• بهبود پاسخ ایمنی در برابر ویروس‌ها و عفونت‌ها
• افزایش توانایی بدن در مقابله با سلول‌های سرطانی از طریق کاهش رشد تومور و محدودسازی متاستاز
• تقویت اثرات شیمی درمانی
• اثرات ضدویروسی: مطالعات نشان داده‌اند که AHCC می‌تواند در درمان و پاکسازی بدن از ویروس‌های HPV یا پاپیلومای انسانی، هپاتیت C و آنفلوآنزا مؤثر باشد.
• محافظت از سلول‌های کبدی در برابر آسیب‌های ناشی از سموم یا عفونت‌ها
• تنظیم تولید سایتوکین‌ها برای کاهش التهاب‌های مزمن
• بهبود استقامت و کاهش خستگی به ویژه در افرادی که از نقص سیستم ایمنی یا خستگی مزمن رنج می‌برند.

این ترکیب از ریشه یا میسیلیوم قارچ و طی یک فرآیند تخمیر اختصاصی، به صورت محلول در آب تهیه شده و سپس به کمک حرارت و آنزیم‌های خاص استخراج می‌گردد.

۳. اریتادنین (Eritadenine)

یک ترکیب آلی از نوع آلکالوئیدها با خواص دارویی زیر است:

• کاهش کلسترول خون با مهار آنزیم‌های تولیدکننده کلسترول در کبد
• بهبود سلامت قلب و عروق

این ترکیب با استفاده از حلال‌های آبی یا آلی مثل اتانول از قسمت کلاهک قارچ استخراج می‌گردد.

۴. ترپنوئیدها و فنول‌ها

ترکیبات آنتی اکسیدانی و ضدالتهابی که دارای خواص دارویی زیر هستند:

• کاهش استرس اکسیداتیو
• محافظت از سلول‌ها در برابر آسیب‌های محیطی
• خواص ضدالتهابی و ضدباکتری

این ترکیبات از کلاهک یا میسلیوم قارچ با استفاده از استخراج آبی-الکلی یا فراصوت (Ultrasonic Extraction) بدست می‌آیند.

۵. ارگوسترول (Ergosterol)

یک استرول گیاهی که پیش‌ساز ویتامین D_۲ محسوب می‌شود. ویتامین D_۲ شبیه به ویتامین D_۳ عمل کرده و می‌تواند بخشی از نیاز بدن به ویتامین D را جبران کند. هرچند فعالیت بیولوژیک آن از ویتامین D_۳ کمتر است. خواص دارویی ارگوسترول شامل موارد زیر است:

• کمک به تولید ویتامین D_۲ در بدن هنگام مواجهه با نور UV
• بهبود سلامت استخوان

این ترکیب از کلاهک قارچ با استفاده از استخراج با حلال‌های آلی (مانند کلروفرم یا متانول) بدست می‌آید.

تفاوت AHCC با سایر مشتقات قارچ شیتاکه

همانطور که در بخش قبل اشاره کردیم؛ ساختار ترکیبات AHCC و شیوه و محل استخراج آن با بقیه‌ی مشتقات شیتاکه تفاوت‌هایی دارد. مهم‌ترین عامل در درک تفاوت این ترکیبات به ساختار ملکولی AHCC برمی‌گردد. این ترکیب پلی ساکاریدی از شاخه آلفا گلوکان ها در مقایسه با بتاگلوکان ها وزن ملکولی بسیار پایین‌تری دارد و این موضوع باعث شده جذب و اثربخشی به مراتب بالاتری از خود نشان دهد.

برخلاف بقیه‌ی مشتقات شیتاکه که از قسمت میوه‌ای قارچ در عصاره‌گیری بدست می‌آیند، AHCC به صورت خاص فقط از میسیلیوم یا ریشه قارچ، تحت تخمیر آنزیمی قابل بهره‌برداری است و فرآیند تخمیر باعث تولید آلفاگلوکان های کوچکتر و زیست دسترس‌پذیری بالاتر می‌شود. سایر مشتقات شیتاکه عمدتا از کلاهک و ساقه‌ی قارچ تهیه می‌شوند و فرآوری کمتر پیچیده‌ای دارند.

در جدول زیر این موارد را به صورت تفکیک شده قرار دادیم:

سخن پایانی

در این مقاله به بررسی علمی قارچ شیتاکه و اجزای تشکیل‌دهنده آن پرداختیم و با خواص درمانی شگفت‌انگیز هر یک از این اجزاء آشنا شدیم. با ارائه این بررسی جامع، امیدواریم که خوانندگان درک عمیق‌تری از قارچ شیتاکه و پتانسیل آن برای بهبود سلامتی و پیشگیری از بیماری‌ها به دست آورند.

در همین راستا در مقاله بعدی، با توجه به اطلاعات موجود در فهرست مکمل‌ها و فرآورده‌های دارویی ایران، چند نمونه از محصولاتی که هر یک به نحوی از مشتقات قارچ شیتاکه در ساختار خود بهره برده‌اند، را به شما معرفی خواهیم کرد. اگر به مکمل‌های قارچ شیتاکه علاقمند هستید، مطالعه این مقاله را از دست ندهید.

هر سوالی در مورد این مکمل‌ها و دیگر محصولات گیاهی ما داشتید می‌توانید پایین این مقاله و یا در صفحه محصول در سایت داروخانه آنلاین مفیدطب کامنت بگذارید، متخصصین داروساز ما در اسرع وقت به شما پاسخ خواهند داد.

  توجه: مقالات مرتبط با پزشکی و سلامت داروخانه مفید طب از منابع معتبر داخلی و خارجی تهیه شده‌اند و صرفا جنبه اطلاع رسانی دارند، بنابراین توصیه درمانی و پزشکی محسوب نمی‌شوند. در صورتی که مشکل پزشکی دارید، لازم است تا برای تشخیص و درمان به پزشک مراجعه نمایید.