ساخت داروهای ترکیبی مانند هر فعالیت دیگری نیاز به ابزار و تجهیزاتی دارد که تعداد و پیچیدگی این تجهیزات به حجم و نوع محصول نهایی مورد نظر بستگی دارد. به طور کلی وسایل و تجهیزات ساخت داروهای ترکیبی به سه دسته تقسیم می‌شود:
- ابزار توزین
- وسایل حجم سنجی
- تجهیزات ساخت
در این مقاله مجله سلامت مفیدطب با ما همراه باشید تا انواع تجهیزات و ابزار ساخت داروهای ترکیبی را بررسی کنیم.
ابزار توزین داروهای ترکیبی
توزین از مهمترین گام‌ها در فرآیند تولید دارو است و وجود ترازو در داروخانه از نخستین الزامات ساخت داروهای ترکیبی است. در برخی از داروخانه‌های شهری هنوز از ترازوهای دارای شاهین به عنوان ابزار توزین استفاده می‌شود و این در حالی است که استفاده از ترازوهای دیجیتال با قیمت نه چندان زیاد منطقی‌تر به نظر می‌رسد.
ترازوهای دیجیتال امروزی براساس دقت توزین به صورت مصطلح به ترازوهای ۲ صفر، ۳ صفر و ۴ صفر دسته‌بندی می‌شوند. ترازوی ۲ صفر به این معنا است که تا ۲ رقم بعد از اعشار را اندازه‌گیری می‌کند و ترازوهای ۳ صفر و ۴ صفر به ترتیب ۳ و ۴ رقم بعد از اعشار را نشان می‌دهد. وجود یک ترازوی ۲ صفر برای ساخت اغلب داروهای ترکیبی ارجاع شده به داروخانه کافی است. بدیهی است هرچه میزان قدرت (پوتنسی) ماده بیشتر و نیاز به توزین مقادیر کمتر باشد، نیاز به ترازو با دقت بالاتر وجود دارد.
شاید علاقه‌مند باشید: با انواع مواد محافظ در داروهای ساختنی آشنا شوید.
بر این اساس توجه به ویژگی‌های ترازوی مورد استفاده در ساخت صحیح داروی ترکیبی اهمیت دارد. از آنجایی که فارماکوپه‌ها معمولا تا ۵ درصد خطا را در ساخت فرآورده‌های دارویی مجاز می‌دانند، توجه به ویژگی‌های ترازو از قبیل درصد خطای ذاتی یا حساسیت ترازو اهمیت می‌یابد. با دانستن حساسیت ترازو که معمولا روی دستگاه قید می‌شود می‌توان حداقل مقدار قابل اندازه‌گیری با آن ترازو را با توجه به فرمول زیر محاسبه کرد:
به عنوان مثال برای ترازوی ۲ صفر با حساسیت ۱۰ میلی‌گرم و با حداکثر ۵ درصد خطا، حداقل مقدار قابل اندازه‌گیری ۲۰۰ میلی گرم خواهد بود.
البته برای اطلاع کاربر معمولا حداقل و حداکثر میزان قابل اندازه‌گیری با ترازوهای دیجیتال توسط کارخانه سازنده بر روی ترازو نوشته می‌شود.
در مواردی که حساسیت ترازوی موجود در داروخانه کمتر از میزان مورد نیاز جهت توزین باشد، می‌توان از روش محلول‌سازی و نمونه‌برداری استفاده کرد. در این روش به سادگی محلول‌های مرجع (استوک) در حلال مناسب تهیه می‌شود و با برداشت حجم مناسب از آنها، میزان لازم از ماده تامین می‌شود.
وسایل حجم‌سنجی
حجم‌سنجی اغلب برای اندازه‌گیری مایعات روان به کار می‌رود. استوانه مدرج یا مزور، بالن حجم‌سنجی یا بالن ژوژه، پیپت‌های حجم‌سنجی، پیپت‌های ساده و سرنگ از وسایل حجم‌سنجی ساده و قابل استفاده در داروخانه‌ها می‌باشند.
میکروپیپت‌ها و دیسپنسرهای حلال (معروف به Bottle-top Dispensers) ابزار حجم‌سنجی جدیدتری هستند که برای سهولت برداشتن مایعات در مواردی با تکرار بالا، کاربرد دارند. در بین انواع ظروف حجم‌سنجی، بالن و پیپت‌های ژوژه بیشترین و استوانه مدرج کمترین دقت را در اندازه‌گیری حجم دارند.
هر چند حجم‌سنجی مایعات به ظاهر عملیات ساده‌ای است اما گاهی غفلت از نکات ساده منجر به بروز خطاهای قابل توجهی هنگام ساخت می‌شود.
وسایل حجم‌سنجی بر اساس حداکثر ظرفیت یا حجم انتخاب می‌شوند. استوانه‌های مدرج اغلب در حجم‌های ۱۰، ۵۰، ۱۰۰، ۲۵۰ و ۵۰۰ میلی‌لیتری استفاده می‌شوند. هر چه حداکثر ظرفیت کمتر باشد (اندازه استوانه مدرج کوچکتر باشد) به نسبت دقت بیشتری خواهد داشت. به طور کلی توصیه می‌شود همواره از کوچکترین ظرف ممکن متناسب با حجم مورد نیاز برای برداشت مایع مورد نظر استفاده شود. این کار سبب کاهش خطای اندازه‌گیری هنگام کار ساخت دارو می‌شود.
معمولا در بالن‌های حجم‌سنجی بزرگ هنگام انتقال مقداری مایع داخل آنها باقی می‌ماند. بشر، ارلن مایر و بطری‌های دارو بدون توجه به درجه‌بندی روی آن ابزار مناسبی برای برداشتن دقیق حجم مورد نظر نمی‌باشند و فقط برای نگهداری و ساخت مایعات مناسب هستند. مدرج بودن این ظروف تنها اشاره به حجم تقریبی آنها دارد و تنها در صورتی این وسایل برای حجم‌گیری قابل قبول خواهند بود که پیش‌تر توسط داروساز با یک ابزار دقیق کالیبره و مدرج شده باشند.
در مورد ظروف حجم‌سنجی باید دقت شود که کالیبراسیون و درجه‌بندی آنها وابسته به دمای خاصی (معمولا ۲۰ درجه سانتی‌گراد) است و در دمای پایین‌تر یا بالاتر دقت حجم‌سنجی کاهش می‌یابد. این موضوع در اندازه‌گیری حجم‌های دقیق به طور ویژه باید مورد توجه قرار گیرد.
در خواندن حجم مورد نظر باید به سطح تقعر مایع (Meniscus Level) به درستی توجه شود. شیوه خواندن صحیح در شکل زیر نمایش داده شده است.
- نکته مهم درباره مایعات ویسکوز این است که باید صبر کرد تا مایع کاملا ساکن شود. این مطلب در مورد کشیدن مایعات ویسکوز با پیپت نیز باید به طور جدی مورد توجه قرار گیرد.
- برای برداشتن و انتقال مایعات ویسکوز استفاده از سرنگ بدون سر سوزن یا با سرسوزن کوتاه و درشت بسیار کاربردی خواهد بود، چون سرنگ‌ها با دقت بالایی توسط شرکت‌های سازنده مدرج می‌شوند.
- در صورت استفاده از پییت همواره باید از پوآر استفاده شود؛ به ویژه در مواردی که مایع مورد نظر فرار یا سمی باشد.
- در مخلوط کردن دو جزء آبی و غیر آبی مانند اختلاط آب و اتانول باید به کاهش حجم حاصل از اختلاط دقت شود که جمع حجم‌های جداگانه ین اجزا برابر با حجم نهایی نخواهد بود.
- یک خطای رایج هنگام ساخت، به حجم رساندن محلول قبل از خارج ساختن میله شیشه‌ای یا مگنت از داخل محلول است.
تجهیزات رایج ساخت داروهای ترکیبی
بشر و ارلن مایر (Erlenmeyer flask and Beaker):
بشر و ارلن مایرهای شیشه‌ای و پلاستیکی ابزار مناسبی جهت ساخت فرآورده‌های ترکیبی می‌باشند و در اندازه‌های مختلف وجود دارد. جنس پلاستیکی معمولا پلی اتیلن است که هر چند به علت نشکن بودن عمر طولانی‌تری از انواع شیشه‌ای دارند، اما احتمال باقی ماندن آلودگی و تغییر شکل در آنها وجود دارد.
- از ارلن زمانی استفاده می‌شود که ترکیبات فرار باشد و یا نیاز به همزدن با شدت بالا وجود داشته باشد که در این موارد به علت دهانه تنگ از خروج مواد از ظرف جلوگیری می‌کند.
- از بشر به علت دهانه گشاد و داشتن لبه‌ای برای ریختن مایعات، زمانی استفاده می‌شود که نیاز به اضافه کردن پودر به محلول و یا منتقل کردن مایعات به ظرف دیگری باشد.
در هر دو مورد باید دقت شود اندازه بشر و ارلن طوری انتخاب شود که حجم محلول یا نیمه جامد تهیه شده در آنها کمتر از دو سوم کل حجم ظرف باشد تا از خروج و پاشیدن مواد به خارج ممانعت شود.
میله شیشه‌ای (Glass Rod):
استفاده از میله شیشه‌ای برای هم زدن پمادها و محلول‌ها در داروخانه رواج دارد. اصلی‌ترین مزیت میله شیشه‌ای سازگاری بسیار زیاد با مواد دارویی و اکسپیان‌ها است. اما هنگامی که تعداد نسخ ترکیبی بیش از ظرفیت یک داروخانه شهری باشد، استفاده از همزن‌های مغناطیسی در داروخانه ساخت محلول را تسهیل می‌کند. انواع کوچک، ارزان و تولید داخل این همزن‌ها برای کاربرد در فضای داروخانه در دسترس می‌باشند.
میکسرهای مکانیکی از بالا (Overhead Mechanical Mixers) نیز برای فراورده‌های نیمه‌جامد و مایع با حجم بالاتر گزینه مناسبی هستند ولی معمولا قیمت آنها برای داروخانه‌ای با تعداد کم نسخ ترکیبی به صرفه نخواهد بود.
اسپاتول (Spatula):
در جنس‌های پلاستیکی و فلزی وجود دارد. اسپاتول‌های فلزی باید از جنس استیل ضد زنگ (Stainless Steel) باشند. این اسپاتول‌ها برای کاربردهای مختلف به اشکال متفاوتی وجود دارند. اسپاتول‌های فلزی بزرگتر و با دسته‌های چوبی یا پلاستیکی معمولا به منظور کار با پایه‌های نیمه جامد مناسب هستند.
هنگام خرید این نوع اسپاتول‌ها بهتر است انواعی انتخاب شوند که بخش فلزی آنها انعطاف‌پذیر باشد تا هنگام کار دچار تغییر شکل و کج شدن نشود. اسپاتول‌های فلزی کوچکتر بسیار مناسب برای توزین و برداشتن حجم‌های کوچک پودرها می‌باشند. در استفاده از اسپاتول فلزی باید به تداخل بین برخی مواد و فلزات توجه شود. اسپاتول‌های پلاستیکی (Rubber Scrapers) که گاهی با نام لیسک به فروش می‌رسند، در واقع از ابزارهای آشپزی هستند که در ساخت داروهای ترکیبی نیز به منظور جمع کردن محتویات داخل هاون کارایی منحصر به فردی دارند.
می‌خواهید بدانید که تاریخ انقضای داروهای ترکیبی را چگونه تعیین می‌کنند؟ روی لینک مقاله بزنید.
هاون و دسته هاون (Mortar and Pestle):
برای آسیاب کردن پودرها در ساخت داروهای ترکیبی استفاده از هاون و دسته هاون بسیار رایج است. هاون‌ها با جنس‌های مختلفی از جمله چینی و نسین در دسترس هستند. داروساز باید توجه داشته باشد که آسیاب‌های چینی با توجه به داشتن سطوح ناهموار تاثیر بیشتری در کاهش اندازه ذره‌ای پودرهای دارویی نسبت به هاون‌های شیشه‌ای دارند و معمولا برای ما کردن چند پودر و نیز لویگه کردن به کار می‌رود. در برخی مواقع که عمل آسیاب کردن به وفور در داروخانه انجام می‌گیرد، در اختیار داشتن یک آسیاب ساده نظیر آنچه به عنوان آسیاب قوه (Coffee (inclot)) در بازار موجود است، در تسریع کار بسیار مفید خواهد بود. هر چند آسیاب‌های آزمایشگاهی نیز با حجم مناسب ولی با قیمت بالاتر در دسترس است.
در مقابل هاون‌های شیشه‌ای برای ساخت محلول‌ها و سوسپانسیون‌ها و بطور کلی کار با مایعات طراحی شده‌اند. در مورد نیمه‌جامدات نیز این نوع هاون‌ها برای از بین بردن توده‌های پودری کوچک موجود در پمادها و همین‌طور وارد ساختن حجم بالای مایع به داخل پمادها کارایی دارند. با توجه به سطح هموار و غیرمتخلخل هاون‌های شیشه‌ای، این نوع هاون‌ها برای کار با ترکیبات رنگی بسیار مناسب‌تر هستند. بدیهی است در این شرایط هاون‌های شیشه‌ای برای عمل کاهش اندازه ذره‌ای پودرهای جامد مناسب نیستند.
نکته مهم در همه انواع هاون‌ها، تناسب هاون و دسته هاون از نظر جنس و اندازه و همچنین تناسب حجم پودر و ظرفیت هاون است.
جمع بندی
در این مقاله با انواع ابزار ساخت داروهای ترکیبی و ویژگی‌ها و مزایای هرکدام آشنا شدید. همچنین نکاتی در رابطه با استفاده از آنها گفته شد. لازم است که در استفاده از این تجهیزات، برای کسب نتیجه مطلوب، در رعایت نکات گفته شده دقت شود.
شما می‌توانید در مجله سلامتی مفیدطب درباره مطالب تخصصی دیگری در حوزه داروسازی مقالات معتبری را مطالعه کنید. همچنین در صورت نیاز به داروهای گیاهی، مکمل‌ها و محصولات آرایشی بهداشتی، به داروخانه آنلاین مفیدطب مراجعه نمایید.
